دیدگاه دین اسلام درباره ظهور منجی موعود

در دین مقدس اسلام، مسأله موعود و منجی، به روشنی مطرح شده است. قرآن، کتاب آسمانی مسلمانان، در آیات متعدد به حاکمیت صالحان بر زمین و غلبه دین حق، اشاره دارد. از جمله آنها آیه 105 سوره انبیاء است.(وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ) خداوند، در این آیه تصریح می کند که زمین را بندگان صالح من، به ارث می برند و در اختیار می گیرند. همچنین تصریح می کند که این امر، حقیقتی است که در کتب انبیای گذشته نیز بدان اشاره شده است. بر اساس آیه “وعد الله الذین…” خداوند، به انسان هایی که ایمان بیاورند و عمل صالح انجام دهند وعده می دهد که خلافت و حکومت در زمین را به آنان وا می گذارد و دینشان را پابرجا و برقرار می سازد، و در چنین زمانی، آرامش و امنیت کامل، در جهان ایجاد می شود و آدمیان به عبادت و بندگی خدا می پردازند.
خداوند در سه جای قرآن تصریح می کند، دین اسلام بر همه ادیان غلبه خواهد کرد؛ هر چند کافران و مشرکان نخواهند و خود را شاهد بر چنین رویدادی معرفی می کند.(توبه/33، فتح/28، صف/8).
البته با توجه به روایاتی که در تفسیر و تبیین آیات الهی از پیشوایان معصوم صادر شده است می توان دریافت که بیش از 250 آیه از آیات قرآن، به امام مهدی(علیه السلام) و حاکمیت عدل و دین اشاره دارد.(ر.ک: معجم احادیث الامام مهدی، ج5).
علاوه بر قرآن کریم، روایات متعددی از پیامبر و ائمه معصومین(علیه السلام) درباره ظهور موعود و منجی، صادر شده است که در آخر الزمان، فردی از فرزندان پیامبر که هم نام او است، قیام خواهد کرد و جهان را پر از عدل و داد می کند، همان گونه که پر از ظلم و جور شده است.
اعتقاد به ظهور امام مهدی(علیه السلام) چنان در میان مسلمانان ریشه دارد که علاوه بر آنکه مورد قبول همه فرقه ها است و در کتب روایی مانند صحاح سته، مسند احمد، مستدرک حاکم(از عامه)، و اصول کافی و بحار الانوار (از شیعه) روایات متعددی درباره او ذکر شده است. کتاب های متعددی نیز ویژه آن حضرت به رشته تحریر در آمده است. برای نمونه ، میتوان از کمال الدین و تمام النعمه، اثر شیخ صدوق، الغیبة، نوشته نعمانی و الغیبة نوشته شیخ طوسی، منتخب الاثر، اثر لطف الله صافی گلپایگانی از علمای معاصر شیعه، و فتن ابن حماد و الاربعین ابو نعیم اصفهانی از اهل سنت اشاره کرد.
پیامبر گرامی (ص) فرمود:

مهدی از عترت من از نسل فاطمه (س) است.

(در سنن ابوداوود که از کتابهاى مهم اهل سنّت است، در باب «ما جاء فى المهدى» حدیث شماره 3735 از امسلمه نقل شده است که : سمعت رسول اللّه یقول: «المهدى من عترتى من ولد فاطمة»؛ شنیدم پیامبر فرمود: «مهدى، از عترت من از نسل فاطمه است». در حدیث شماره 3736 از ابى سعید خدرى نقل شده است که رسول الله(ص) فرمود: «المهدى منّى اجلى الجبهة اقنى الانف یملأ الأرض قسطا و عدلا کما ملئت جورا و ظلما؛ مهدى، از من است.پیشانی او آشکار و هویدا است ، بینی بلند و کشیده دارد ، زمین را از عدل و داد پر میکند ، همان طور که از ظلم و جور پر شده است.» ، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوئف ، ص 177 ، ح 278)
ذکر این نکته مناسب است که به اعتقاد شیعه، امام مهدی(علیه السلام) فرزند امام حسن عسکری(علیه السلام) است که در سال 255 هـ . ق به دنیا آمد و اکنون در پرده غیبت قرار دارد تا زمانی که خداوند اذن ظهور و قیام دهد. بر این اساس او زنده است، ولی به اعتقاد اهل سنت، او به دنیا نیامده، بلکه در آخر الزمان و حدود چهل سال قبل از ظهورش، متولد خواهد شد.

منبع:

برگرفته از کتاب آفتاب مهر «انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج)»

جنبش سایبری سفیران موعود (عج) - http://safiran-e-mouood.blog.ir

دیدگاه شیعه دوازده امامی

شیعه، اعتقاد و باوری ژرف و آگاهانه نسبت به «مهدویت» دارد و آینده جهان و جامعه آرمانی، به روشنی در آن ترسیم و تصویر شده است. شیعه با مهدی موعود زندگی می کند و با آرمان «مهدویت» نفس می کشد و در هر لحظه ای، منتظر رسیدن فرج و ظهور او است. این باور به قدری ضروری و مسلّم است که هیچ گونه کژتابی و سستی در آن را نمی پذیرد و هیچ وقت از تأخیر ظهور، آزرده و مأیوس نمی شود. مهم ترین انگاره و چشمداشت شیعه از ظهور مهدی(عج)، تشکیل دولت جهانی و نابودی دولت های باطل (کفر و فساد) است. در باور شیعه: مهدی موعود، امام دوازدهم و پیشوای حقیقی انسان ها است. او عصاره خلقت و جانشین به حق تمامی پیامبران و اوصیای الهی است. او تنها کسی است که موفّق می شود حکومت و فرمانروایی سراسر جهان را در دست گیرد و معنویت، عدالت، عقلانیت و امنیت را برای بشر به ارمغان آورد. در عصر طلایی حکومت او، چهره کریه کفر و ظلم و فساد از بین می رود و یکتا پرستی و حق مداری غلبه می یابد.
شیعه معتقد است: دوازدهمین امام - که پس از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله عهده دار حفظ دین و نگهبان اسلام و مسلمین است - حضرت مهدی(عج)، فرزند امام حسن عسکری(ع) از فرزندان امام حسین علیه السلام است. به گفته پیامبرصلی الله علیه وآله، مهدی امام مسلمین به امر خدای متعال است. او همان منجی موعود در ادیان الهی (به خصوص اسلام) است و هر گونه تشکیک و تردید در آن، موجب بیرون رفتن از مذهب می گردد. شیعیان امامیه به اجماع بر امامت آن حضرت متفق اند و او را زنده و از انظار غایب می دانند. به نظر آنان، هر گاه حکمت الهی اقتضا کند، او ظهور کرده، خلافت وامامت جهان را در «عصر ظهور» به دست خواهد گرفت.

جنبش سایبری سفیران موعود (عج) - http://safiran-e-mouood.blog.ir

دیدگاه اهل سنت

سویدی می گوید:
«آنچه علما بر آن اتفاق نظر دارند، این است که مهدی آن کسی است که در آخر الزمان قیام می فرماید و زمین را از عدل و داد پر می کند و احادیث راجع به مهدی(عج) و ظهور او بسیار است» [1] .
ابن هجر هیثمی گفته است:
«اعتقاد به وجود مهدی منتظر، بنابراین احادیث صحیح امری لازم است. عیسی و دجّال در زمان او ظاهر می شوند و هر جا «المهدی» به طور مطلق آورده شود، مراد او است» [2] .
ابن خلدون - در عین انکار احادیث مهدی - می گوید:
«مشهور بین همه مسلمانان، در همه عصرها این است که به یقین در آخر الزمان، فردی از خاندان نبوت ظهور می کند، دین را مدد می رساند و عدل را می گستراند. مسلمانان از او پیروی می کنند و به همه کشورهای اسلامی، حاکم می شود. او مهدی نام دارد» [3] .
ابن ابی الحدید می نویسد:
«میان همه فرقه های مسلمین اتفاق قطعی است که عمر دنیا و احکام و تکالیف پایان نمی پذیرد، مگر پس از ظهور مهدی» [4] .
بر این اساس باور داشت مهدویت، امری ضروری و بایسته است و انکار آن به معنای نپذیرفتن روایات منقول از پیامبر اسلام است.
در احادیث و روایات زیادی - به خصوص در احادیث اهل سنت - از حضرت مهدی با عناوین زیر یاد شده است: خلیفه در پایان امت من، [5] امیر در پایان فتنه ها و انقطاع زمان، [6] مالک و فرمانروای زمین، [7] پادشاه و فرمانروای انسان ها، [8] امام و پیشوای مردم، [9] فرمان روای عرب، [10] ولیّ و سرپرست امت، [11] سلطان مشرق و مغرب [12] و...این عبارات به روشنی نشان می دهد که قرار گرفتن حکومت در آن عصر، حتمی و یقینی است و هیچ ابهام و انکاری در آن راه ندارد.
چنان که در صفحات پیشین نیز گذشت، روایات مختلفی در منابع اهل سنت درباره امام زمان علیه السلام و دولت مهدوی نقل شده است. در اینجا به پاره ای از آنها اشاره می شود:
- «مهدی از ما اهل بیت است. خداوند امر او را در یک شب اصلاح می کند» [13] .
- «مردی از اهل بیت من ظهور می کند که نامش، نام من و اخلاقش شبیه خلق من است. زمین را از عدل و داد آکنده می سازد؛ همان گونه که از ظلم و ستم پر شده بود» [14] .
- «مهدی از خاندان من و از فرزندان فاطمه است...» [15] و «ظهور می کند مهدی از فرزندان حسین...» [16] .
- «از ما است کسی که عیسی بن مریم پشت سر او نماز می خواند» [17] .
- «هر کس مهدی را تکذیب کند، کفر ورزیده است» [18] .
- «در میان امت من، کسی است که مال را به فراوانی می بخشد و آن را شمارش نمی کند» [19] و «معادن (گنج ها) را استخراج و اموال را تقسیم می کند» [20] .
- «مال را می بخشد و بر کارگزاران خود سخت گیری می کند و بر مسکینان مهربانی می ورزد» [21] .
- «خداوند زمین را به وسیله قائم زنده می کند، پس او در آنجا عدالت می ورزد. در نتیجه زمین با عدل زنده می شود، بعد از آنکه با ظلم مرده بود» [22] و «از خلافت او ساکنان زمین و آسمان خشنوداند.» [23] .
- «مهدی در میان امتم ظهور می کند. خداوند او را برای فریاد رسی مردمان برمی انگیزد. امت در زمان او متنعم و بهره مند می شوند و چهار پایان زیاد می گردند. زمین محصولات خود را بیرون می دهد» [24] .
- «...منادی از آسمان ندا در می دهد: آگاه باشید! برگزیده خدا در میان مردمان، مهدی است. پس به [فرمان های او] گوش فرا دهید و از او اطاعت کنید» [25] .
بر این اساس باور داشت «مهدی موعود» در میان اهل سنّت رایج است؛ اما برخی از علمای اهل سنّت، در رابطه با مهدی موعود می گویند: ما به مهدی نوعی اعتقاد داریم. به عبارت دیگر، ما منکر مهدی موعود نیستیم. احادیثی که از طرف رسول اکرم صلی الله علیه وآله در باره او صادر شده، مورد قبول ما است؛ ولی می گوییم: او هنوز متولّد نشده و معلوم نیست چه کسی است. اما در آینده متولّد می شود و بعد از بزرگ شدن، قیام می کند و حکومت جهانی و واحد تشکیل می دهد. او از نسل فاطمه و از فرزندان حسین است. به عنوان مثال شبراوی شافعی در الاتحاف می گوید:
«شیعه عقیده دارد مهدی موعود - که در احادیث صحیحه در رابطه با او وارد شده - همان پسر حسن عسکری خالص است و در آخر الزمان ظهور خواهد کرد؛ ولی صحیح آن است که او هنوز متولّد نشده و در آینده متولّد می شود و بزرگ خواهد شد. او از اشراف آل البیت الکریم است» [26] .
ابن ابی الحدید نیز در شرح نهج البلاغه می نویسد:
«اکثر محدثان عقیده دارند مهدی موعود از نسل فاطمه علیها السلام است و اصحاب ما (معتزله)، آن را انکار نمی کنند و در کتاب های خود، به ذکر او تصریح کرده اند و شیوخ ما به او اعتراف نموده اند. فقط فرق آن است که او به عقیده ما (اهل سنت) هنوز متولّد نشده و بعداً متولّد خواهد گردید» [27] .
آنچه روشن است اینکه باور به مهدی موعود در نزد اهل سنّت، از ژرفا و وضوح برخوردار نیست و به عنوان یک اعتقاد ضروری و دینی یقینی مطرح نمی باشد. از این رو دیدگاه آنان در مورد آینده سیاست (دولت)، مبهم و نارسا است. به هر حال می توان انگاره های زیر را از کتاب های اهل سنّت به دست آورد.
1. مهدی موعود، از عترت پیغمبر و از فرزندان فاطمه علیها السلام است.
2. مهدی موعود، از فرزندان حسین علیه السلام است.
3. او جهان را پر از عدل و داد می کند؛ پس از آنکه از ظلم وجور پر شده باشد.
4. او خلیفه و رهبر و امام دوازدهم از ائمه اثنی عشر است که پیغمبر، امت را به امامت آنها بشارت داده و بر طبق روایات کثیر مسند احمد، صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ابی داوود و کتاب های معتبر دیگر اهل سنت، امامت شان ثابت است [28] .
5. حضرت مهدی، بر تمام کشورها و شهرها مستولی می شود و لشکرهای کفر را شکست می دهد.
6. دین اسلام و توحید به وسیله آن حضرت، عالم گیر خواهد شد و در زمین کسی نماند، مگر اینکه به توحید خدا گواهی دهد.
7. در زمان مهدی(عج) آن چنان مردم در نعمت و وسعت خواهند بود که نظیر آن در هیچ عصری نبوده است.
8. او هم نام و هم کنیه حضرت رسول است و مردم را به سنت و شریعت و ملّت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله برگردانده و کتاب و سنّت را زنده می سازد.
9. عیسی بن مریم، فرود آید و در نماز به مهدی(عج) اقتدا کند و....
چکیده دیدگاه اهل سنّت درباره «مهدویت» را می توان در این کلام ابی الحسن آبری به دست آورد:
«به تحقیق [در این زمینه] روایات متواتر است و از رسول خدا به طور مستفیض رسیده که مهدی از اهل بیت او است. او هفت سال حاکم (جهان) می شود و زمین را از عدل آکنده می سازد. عیسی علیه السلام برای کمک به او در کشتن دجال خروج می کند. مهدی(عج) امام و پیشوای این امت است و عیسی در پشت سر او نماز می خواند» [29] .

پی نوشت:

[1] ر. ک: لطف اللَّه صافی گلپایگانی،امامت و مهدویت؛(قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1380)،ج 2، ؤص 312؛ به نقل از: سوائک الذهب، ص 78.
[2] متقی هندی، البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان، ص 169.
[3] عبدالرحمن بن محمد بن خلدون، مقدمه ابن خلدون، (بیروت: دار احیاء الترات العربی، بی تا)، ص 367.
[4] ابو حامد بن هبة اللَّه بن ابی الحدید معتزلی، شرح نهج البلاغه، (قم: کتابخانه آیت اللَّه نجفی مرعشی، 1404)، ج 2، ص 535.
[5] یکون فی آخر أمتی خلیفة»: متقی هندی، کنز العمال، ج 14، ح 38659؛ احمد بن حنبل شیبانی، المسند، ج 3، ص 5 و 38؛ سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع المودة، (قم: شریف رضی، 1375)، ج 2، ص 516.
[6] یکون فی آخر الزمان عند تظاهر من الفتن وانقطاع من الزمن امیرٌ»: متقی هندی، کنز العمال، ج 14، ح 3873؛ جلال الدین سیوطی، العرف الوردی فی اخبار المهدی، ص 44.
[7] «حتّی یملک الارض رجلٌ»: متقی هندی، کنزالعمال، ح38690؛ قندوزی حنفی، ینابیع الموة، ج2، ص563.
[8] «یملک الناس رجلٌ من اهل بیتی»: طبرانی، المعجم الکبیر، ج 10، ص 135 - 134؛ متقی هندی، کنز العمال، ج 14، ح 38707.
[9] «ذلک الیوم الخلاص...امامهم المهدی»: متقی هندی، البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان، ص 160؛ قندوزی حنفی، ینابیع اللموّدة، ج 2، ص 588.
[10] «حتّی یملک العرب رجلٌ»: مقدس شافعی، عقد الدرر، ص 87؛ حافظ طبرانی، المعجم الکبیر، ج 10، ص 134.
[11] «ولاکم خیر امة محمد»: جلال الدین سیوطی، العرف الوردی فی اخبار المهدی، ص 56.
[12] «یبلغ سلطانه المشرق والمغرب»: جوینی خراسانی، فرائد السمطین، ج 2، ص 312، ح 562؛ متقی هندی، کنز العمال، ج 14، ح 38668.
[13] «المهدی منّا اهل بیت، یصلحه اللَّه فی لیلة»: ابی فضل عبد اللَّه بن محمد الادریسی، المهدی المنتظر، (بیروت: عالم الکتب، 1405)، ص 31.
[14] «یخرج رجلٌ من اهل بیتی یواطئ اسمه اسمی وخلقه خلقی یملأها قسطاً و عدلاً کما ملئت ظلماً و جوراً»: متقی هندی، البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان، ص 92، ح 10.
[15] «المهدی من عترتی من ولد فاطمه....»: قندوزی حنفی، ینابیع المودة، ج 2، ص 519 و 521.
[16] «یخرج المهدی من ولد الحسین...»: مقدّس شافعی، عقد الدرر، ص 222.
[17] «منّا الّذی یصلی عیسی بن مریم خلفه»: المقدس شافعی، عقد الدرر، ص 157؛ جلال الدین سیوطی، نزول عیسی بن مریم آخر الزمان، (بیروت: دار الکتب العلمیة)، ص 85.
[18] «من کذّب بالمهدی فقد کفر»: ابی فضل ادریسی، المهدی المنتظر، ص 94.
[19] «یکون فی امتی خلیفة یحثی المال حثواً ولایعده عداً»: متقی هندی، البرهان، ص 81؛ قندوزی حنفی، ینابیع المودة، ج 2، ص 516.
[20] «انّه یستخرج الکنوز ویقسم المال»: ابو عبد اللَّه نعیم بن حماد، الفتن و الملاحم، (قاهره: مکتب التوحید)، ج 1، ص 358؛ قندوزی حنفی، ینابیع المودة»: ج 2، ص 585.
[21] «یبذل المال ویشتّد علی العمال ویرحم المساکین»: متقی هندی، البرهان، ص 86؛ ابی فضل الادریسی، المهدی المنتظر، ص 83.
[22] «یحییها اللَّه بالقائم فیعدل فیها فیحیی الارض بالعدل بعد موتها بالظلم»: قندوزی حنفی، ینابیع المودّة، ج 2، ص 514.
[23] «یرضی لخلافته ساکن السماء وساکن الارض»: همان، ص 562.
[24] «یخرج المهدی فی امتی یبعثه اللَّه غیاثاً للناس، تنعم الامة وتعیش الماشیه وتخرج الارض نباتها»: مقدس شافعی، عقد الدرر، ص 144.
[25] ینادی مناد من السماء: الا انّ صفوة اللَّه من خلقه فلان (یعنی المهدی) فاسمعوا له واطیعوا»: همان، ص 156؛ ابن فضل ادریسی، المهدی المنتظر، ص 64.
[26] علی اکبر قرشی، اتفاق در مهدی موعود، (قم: دفتر انتشارات اسلامی)، ج 2، بی تا، ص 33؛ به نقل از: عبد للَّه بن محمد شبراوی شافعی، الاتحاف بحبّ الاشراف، ص 180.
[27] ابن ابی الحدید معتزلی، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 281.
[28] ر. ک: لطف اللَّه صافی، امامت و مهدویت، ج 2، ص 313.
[29] «وقد تواترت الاخبار واستفاضت عن رسول اللَّه(ص) بذکر المهدی من اهل بیته وأنّه یملک سبع سنین وأنه یملأ الأرض عدلاً وأن عیسی(ع)، یخرج فیساعده علی قتل الدجال وأنّه یؤمّ هذه الأمّة ویصلّی عیسی خلفه»: عبدالعلیم عبدالعظیم البستوی، المهدی المنتظر، (مکة: مکتبة المکیّة، 1420)، ج 1، ص 60.

جنبش سایبری سفیران موعود (عج) - http://safiran-e-mouood.blog.ir

دیدگاه فرقه های دیگر شیعه

عبارت «شیعه» در این پژوهش، مترادف با امامیه اثناعشری و دوازده امامی گرفته شده است. از میان شیعه، فرقه های دیگری نیز وجود دارد که به اختصار، دیدگاه متفاوت و انحرافی آنان درباره «مهدویت» بیان می گردد:
1. کیسانیه: آنان به امامت محمد حنفیه (فرزند امیر مؤمنان علی علیه السلام) اعتقاد دارند. برخی از آنها، مرگ او را انکار کرده، گفتند: وی نمرده و نمی میرد و زنده است. اما غایب شده در کوه رضوی پنهان است تا روزی که به او امر شود و ظهور کند. [1] کیسانیه و گروه های مرتبط با آن گرایش انقلابی و تمایل به سوی نوعی آرمان گرایی افراطی داشتند که در اصل مهدی پنهان شده و متضمن انتقام جویی و خواسته های سیاسی بود. [2] به اعتقاد کیسانیه محمد بن حنفیه روزی باز می گردد تا بر جهان حکومت کند. اعتقادات مشابهی نیز در خصوص پسر محمد بن حنفیه به نام ابو هاشم، عبد اللَّه بن معاویه، محمد ابن عبد اللَّه نفس زکیه و...وجود دارد [3] .
2. واقفیه: فرقه ای از شیعه هستند که امام موسی بن جعفرعلیهما السلام را آخرین امام می دانند و می گویند: او زنده است و همو مهدی منتظر می باشد. به نظر بیشتر آنان، او وفات نیافته و در جایی زنده و پنهان است. آنها به گفته های منسوب به امام علیه السلام استناد می کردند مبنی بر اینکه او مهدی قائم نامیده شده؛ زیرا پس از وفات بر می خیزد (یقوم). [4] .
3. اسماعیلیه: این فرقه پس از امام ششم صادق علیه السلام، به امامت فرزند بزرگ او اسماعیل (یا فرزند وی محمد)، معتقد شدند. پس از شهادت امام صادق علیه السلام گروهی مرگ اسماعیل را در زمان آن حضرت انکار کردند و او را امام غایب و قائم دانستند. [5] .
4. باقریه: اینان، امام باقرعلیه السلام را مهدی منتظر می دانستند ومعتقد به رجعت او بودند. [6] .
5. موسویه: آنان طرفدار امامت موسی بن جعفرعلیهما السلام و منتظر رجعت او بودند. عده ای از آنان می گفتند: امام کاظم علیه السلام نمرده است تا اینکه شرق و غرب عالم از آنِ او شود و جهان را پر از عدل و داد کند. او مهدی قائم است...عده ای نیز می گویند او مرده است؛ ولی بار دیگر بر می خیزد و رجعت می کند (به مانند عیسی) و پس از قیام، جهان را پر از عدل و داد می کند. [7] .
6. ناووسیه: آنان به حیات امام صادق علیه السلام اعتقاد داشته و منتظر ظهور آن حضرت بودند. می گویند: او همان قائم مهدی است. در آخر الزمان آشکار می شود و بر مردمان فرمان روایی می کند [8] .
7. مغیریه (محمدیه): آنان پیروان نفس زکیه (محمد بن عبد اللَّه بن حسن بن حسن ابن علی بن ابی طالب) بودند. به نظر ایشان، او کشته نشده و در کوه هاجر (در نجد) پنهان است و تا فرمان خدا به او نرسد، از آنجا بیرون نمی آید. مغیرة بن سعید عجلی، می گوید: محمد بن عبد اللَّه، مهدی آینده است؛ زیرا وی هم نام رسول خدا و پدرش نیز هم نام پدر پیامبرصلی الله علیه وآله است [9] .
8. جارودیه: به نظر آنان امامت از امام سجادعلیه السلام، به زید بن علی و پس از او، به محمد بن عبداللَّه...رسیده است. او کشته نشده و حیّ و باقی است و بعداً خروج کرده و عالم را به عدل آراسته خواهد نمود [10] .

پی نوشت:

[1] محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، (قاهره: مصطفی البابی الحلبی، 1381)، ج 1، ص 149.
[2] میرچا الیادة، دائرة المعارف دین، فصلنامه انتظار، ش 8 و 9، ص 218.
[3] مهدویت از دیدگاه دین پژوهان و اسلام شناسان غربی، ترجمه دائرة المعارف اسلام (چاپ کمبریج)، فصلنامه انتظار، ش 10، ص 139.
[4] همان، ص 140؛ محمد جواد مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، (مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1375)، ص 455.
[5] ابو محمد حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، (قم: دار الذخائر للمطبوعات)، ص 69؛ ابو منصور عبد القاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، (تهران: اشراقی)، ص 34.
[6] محمد جواد مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ص 96.
[7] همان، ص 430؛ ابو محمد نوبختی، فرق الشیعه، ص 85 - 79.
[8] ابو منصور بغدادی، الفرق بین الفرق، ص 33؛ محمد جواد مشکور، فرهنگ اسلامی، ص 436.
[9] محمد جواد مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ص 393؛ محمد بن عبد الکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج 1، ص 194.
[10] محمد بن عبد الکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج 1، ص 207.

جنبش سایبری سفیران موعود (عج) - http://safiran-e-mouood.blog.ir